Cytat: Monarchia (monarchía – jedynowładztwo) – ustrój polityczny lub forma rządów, gdzie suwerenem jest jeden człowiek, nazywany monarchą. Monarcha sprawuje władzę zazwyczaj dożywotnio, jego funkcja jest często dziedziczna i zwykle jego stanowisko jest nieusuwalne. Obecnie w wielu państwach monarcha pełni często jedynie funkcje reprezentacyjne i nie sprawuje realnej władzy.

Pierwsze wspólnoty plemienne charakteryzowały się hierarchią. Na czele grupy stał wódz, którego można nazwać pierwszym monarchą. W starożytności monarcha zyskał praktycznie nieograniczoną władzę (zob. despotyzm), w niektórych krajach był uznawany za boga lub półboga (faraon, august), niekiedy pozostawał w łączności z bóstwami.

W średniowieczu europejskim powstała monarchia feudalna. Monarcha był najwyższym suwerenem, jednak nie zawsze miał realną władzę nad swoimi wasalami. Przyczyną tej sytuacji był brak możliwości wyegzekwowania przez władcę swojej władzy (musiałby zdobyć zamek krnąbrnego wasala). Najlepszym przykładem tego stanu jest wojna stuletnia, gdzie król Francji nie zdołał przez długi czas zapobiec wzrostowi w siłę swojego normańskiego wasala. Taka sytuacja doprowadziła do ograniczenia władzy monarszej, do powstania pierwszych parlamentów i kodyfikacji praw.

Wynalazek działa sprawił (XV wiek), że monarcha ponownie uzyskał możliwość karania niepokornych wasali. Doprowadziło to do ponownego wzrostu znaczenia monarchy, o władzy praktycznie nieograniczonej, czyli absolutnej. Monarchia absolutna Ludwika XIV była wzorem dla innych monarchów Europy, szczególnie Prus, Rosji i Szwecji.

Według panujących w średniowieczu w Europie poglądów, monarcha sprawował swoją władzę z woli Boga, a więc jego pozycja była niepodważalna.

Rozwój przemysłu i handlu, wzrost pozycji burżuazji i klasy średniej, rewolucja francuska doprowadziły do upadku absolutyzmu. Okazało się, że król nie zawsze jest nieomylny, co więcej, po wydarzeniach rewolucji w Anglii (Oliver Cromwell) i Francji okazało się, że lud ma prawo do buntu przeciw swojemu władcy.

Ta sytuacja, wsparta przez powstanie Stanów Zjednoczonych, wymusiła ograniczenia praw monarchy. Doprowadziło to do powstania monarchii konstytucyjnej, gdzie król był swego rodzaju urzędnikiem administracji, o nieco większych prawach niż pozostali ludzie.

Nieco inna sytuacja miała miejsce w Anglii, a następnie w Wielkiej Brytanii. Ustrój panujący w tym kraju określa się mianem monarchii parlamentarnej.

Upadek wielu monarchii nastąpił po I wojnie światowej. Nowo powstałe państwa (Czechosłowacja, Polska itd.) stały się republikami, w wielu przegranych krajach obalano monarchie zastępując je republikami (Rosja, Niemcy, Austro-Węgry, Turcja).

Chrześcijańskie monarchie są cesarstwami, królestwami lub księstwami. Monarchiami są również państwa niechrześcijańskie: sułtanaty, emiraty, szejkanaty, choć również zapożyczające nazwy europejskie, np. Królestwo Maroka. Na Dalekim Wschodzie najważniejszymi monarchiami były cesarstwa w Indiach, Chinach i istniejące do dziś Cesarstwo Japonii.

Zazwyczaj monarchie są dziedziczne, tzn. że po śmierci władcy tron obejmuje jedno z jego dzieci. W Europie początkowo był to najstarszy syn monarchy, później dopuszczano również córki (por. Jadwiga Andegaweńska, sankcja pragmatyczna). Czasem jednak zdarzało się, że monarcha umierał bezdzietnie, wówczas władzę mógł objąć brat monarchy lub inna osoba spokrewniona. Czasem osobę mógł wskazać w testamencie monarcha.

Często jednak zdarzało się, że sprawa sukcesji (czyli określenia, kto powinien objąć tron), była niejasna. Monarchowie byli ze sobą spokrewnieni i wielu z nich mogło mieć równe prawa do tronu. Często z tego powodu wybuchały wojny, np. wojna o sukcesję austriacką, wojna o sukcesję hiszpańską, wojna o sukcesję polską.

Niektóre państwa były monarchiami elekcyjnymi, tzn. takimi, gdzie monarchą zostawała osoba wybrana przez elektorów. Przykładem historycznych monarchii elekcyjnych mogą być takie państwa jak Państwo Kościelne, Polska i Litwa, Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, a obecnie − Watykan.